H επιστροφή της πολιτικής
ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ & ΤΟΥ ΑΚΡΟΔΕΞΙΟΥ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ
«Σε καιρούς παγκόσμιου ψεύδους, το να λες την αλήθεια είναι μια επαναστατική πράξη», κατά τον Τζορτζ Όργουελ. Τι συμβαίνει όμως με την αλήθεια; Είναι υποκειμενική; Ή μήπως είναι σχετική; Ποια είναι τα δεδομένα και τα πραγματικά γεγονότα στα οποία (δεν) βασίζεται; Υπάρχει Η αλήθεια;
Η πρόσφατη, σχετικά, εισαγωγή του όρου «fake news» στην παγκόσμια δημόσια σφαίρα συνδέθηκε με σημαντικές πολιτικές εξελίξεις και σχετίστηκε με την έννοια της μετα-αλήθειας (post-truth).
Η μετα-αλήθεια (και τα λεγόμενα post-truth politics) είναι η λέξη της χρονιάς (2016) για το βρετανικό λεξικό Oxford.[1] Αναφέρεται στις «συνθήκες υπό τις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τις επικλήσεις προς το θυμικό και προς τις προσωπικές απόψεις». Ο όρος «post-truth» εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1992 στο περιοδικό The Nation, ωστόσο μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως. Είναι ενδεικτικό ότι από το 2015 ως το 2016 η συχνότητα χρήσης του όρου αυξήθηκε κατά 2.000%. [2]
Στην εποχή της μετα-αλήθειας
Η εμφάνιση της έννοιας και η σύνδεσή της με την πολιτική οδήγησε σε αναζήτηση των θεωρητικών της χαρακτηριστικών. Δεν μπορούμε να πούμε ότι η μετα-αλήθεια είναι το αντίθετο της αλήθειας. Στο πλαίσιό της τα «εναλλακτικά γεγονότα» (και ο συνδυασμός τους) αντικαθιστούν τα πραγματικά γεγονότα. Τα συναισθήματα, το θυμικό, έχουν περισσότερο βάρος από τα στοιχεία. Η μετα-αλήθεια δεν αναφέρεται στην πραγματικότητα αλλά στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν προς την πραγματικότητα. [3]
Για τους λόγους αυτούς, στην ηλεκτρονική εποχή της καταιγιστικής ψηφιακής διάδοσης της πληροφορίας η μετα-αλήθεια συνδέεται τόσο με την ενίσχυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως πηγής ενημέρωσης όσο και με την αυξανόμενη καχυποψία του κοινού απέναντι σε γεγονότα που παρουσιάζονται μέσω των καθιερωμένων διαύλων. Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν έρχεται και η σύνδεσή της με την πολιτική και η διαμόρφωση του όρου «post-truth politics».[4]
Ακαδημαϊκοί, αναλυτές, δημοσιογράφοι υποστηρίζουν ότι ολοένα και περισσότερο ζούμε στην εποχή των post-truth politics. [5] H κουλτούρα της εποχής μας, μιας εποχής στην οποία «τα πολιτικά, η κοινή γνώμη και οι ιστορίες των ΜΜΕ έχουν σχεδόν αποσυνδεθεί εντελώς από την ουσία της πολιτικής», έχει συνδιαμορφωθεί από την ολοένα εντεινόμενη απογοήτευση των πολιτών από τους πολιτικούς θεσμούς, τους πολιτικούς και τους διαμορφωτές πολιτικής. Θεωρίες συνωμοσίας και κινδυνολογία ανθούν σε ένα τέτοιο πλαίσιο, με τις φωνές του ακροδεξιού λαϊκισμού να εκμεταλλεύονται το ευνοϊκό αυτό έδαφος για να διασπείρουν τις προπαγανδιστικές τους θέσεις σε ένα εντέλει σαστισμένο κοινό, που διακατέχεται από άγνοια τόσο ως προς τις πληροφορίες όσο και ως προς τα Μέσα από τα οποία προέρχονται.
To δημοψήφισμα που σήμανε την έξοδο της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στο προεδρικό αξίωμα των Ηνωμένων Πολιτειών, κυρίως όμως η επιχειρηματολογία όσων υποστήριξαν τις εξελίξεις αυτές, αποτελούν σημεία αναφοράς στη μετάβαση στην εποχή της μετα-αλήθειας.
Μετα-αλήθεια «από τα πάνω» και «από τα κάτω»
Χαρακτηριστικό παράδειγμα μετα-αλήθειας στην τρέχουσα συγκυρία αποτελεί το ζήτημα των προσφυγικών/μεταναστευτικών ροών στην Ευρώπη. Ο ακροδεξιός/εθνικιστικός λαϊκισμός διασπείρει fake news με στόχο τη διαμόρφωση κλίματος ξενοφοβίας και εχθρότητας απέναντι στους πρόσφυγες με επιχειρήματα όπως «οι πρόσφυγες συνιστούν απειλή για την ασφάλεια των δυτικών κοινωνιών», «οι πρόσφυγες ζημιώνουν την οικονομία της χώρας υποδοχής». Αυτή, θα μπορούσαμε να πούμε, είναι μια τάση «από τα κάτω».
Υπάρχει όμως παράλληλα η κίνηση της μετα-αλήθειας «από τα πάνω» και η σύνδεσή της με το νεοφιλελευθερισμό. Το κίνημα των ιδεών της μετα-αλήθειας δεν απηχεί κάποια βαθύτερη αναζήτηση της εποχής, αλλά είναι μια ευκαιριακή εκδήλωση του πνεύματος του νεοφιλελευθερισμού.[6] Ο νεοφιλελευθερισμός εδράζεται με έναν ιδιότυπο τρόπο στην τεχνογνωσία, στις τεχνοκρατικές γνώσεις και στην (οικονομική) επιστήμη, αποτελώντας μια ιδιάζουσα μορφή μετα-αλήθειας της εποχής μας, περισσότερο συγκαλυμμένη. Στην πολιτική επιστήμη, στην οικονομική επιστήμη, στις κοινωνικές επιστήμες εν γένει, δεν μπορεί να υπάρξει αντικειμενικό γεγονός: Υπάρχει πάντα μια αξιακά φορτισμένη ιθύνουσα ιδέα πίσω από κάθε επιχείρημα. Το περικάλυμμα της τεχνοκρατίας κρύβει συχνά βαθιά μέσα του την υποκειμενική θέαση των πραγμάτων. Και για το λόγο αυτό συνιστά μία ακόμη μορφή μετα-αλήθειας, πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη κι εντοπίσιμη από τον ακροδεξιό λαϊκισμό, όμως εξίσου «μετα-αληθή».
Η επιστροφή της πολιτικής απέναντι στα post–truthpolitics
Πώς όμως μπορεί να δημιουργηθεί ένα ανάχωμα, μια ασπίδα προστασίας απέναντι σε αυτή την επικίνδυνη σχετικοποίηση της αλήθειας; Το σίγουρο είναι ότι πρέπει πάντα να αντικρούουμε το ψέμα. Παρότι οι φωνές που ψεύδονται μπορεί να είναι δυνατές, είναι σημαντικό να διαθέτουμε τα στοιχεία, τα πραγματικά γεγονότα, τα ντοκουμέντα. [7] O κίνδυνος της μετα-αλήθειας δεν είναι ότι επιτρέπουμε στις απόψεις και τα συναισθήματά μας να παίξουν ρόλο στη διαμόρφωση του τι θεωρούμε αληθές και πραγματικό γεγονός, αλλά το ότι, εάν το κάνουμε, κινδυνεύουμε να αποξενωθούμε από την ίδια την πραγματικότητα. [8]
Για τους λόγους αυτούς, η απάντηση στο πρόβλημα των «fake news» και της μετα-αλήθειας περνά μέσα από την αναζήτηση των αιτιών της διάδοσής τους. Γιατί απαξιώθηκαν τα παραδοσιακά media; Σε ποιες κοινωνικές αντιθέσεις και αντιφάσεις αντιστοιχεί μια τέτοια εξέλιξη και πώς εκφράζονται αυτές στον δημόσιο χώρο; Ποια είναι η επίδραση της πολιτικής οικονομίας του διαδικτύου; Εάν δεν σκεφτούμε με βάση τα παραπάνω ερωτήματα, οι απαντήσεις που θα δώσουμε δεν θα είναι επαρκείς για την κατανόηση και αντιμετώπιση του φαινομένου.
Στην ουσία, στον πυρήνα του προβλήματος κρύβεται το ζήτημα της κρίσης της πολιτικής. Πώς αντιμετωπίζουμε την κρίση των θεσμών, των φορέων και των διαδικασιών της πολιτικής; Πώς ενεργοποιούμε τη δημοκρατική συμμετοχή; Πώς αποκαθιστούμε την εμπιστοσύνη των πολιτών;
Η ουσιαστική «επιστροφή της πολιτικής» και ο διαρκής αγώνας για την εξάλειψη των πραγματικών αιτιών των κοινωνικών φαινομένων, που εντοπίζονται στις ποικίλες ανισότητες, είναι αναγκαία και φαντάζουν ως μοναδική λύση απέναντι στους εκφραστές της μετα-αλήθειας, συντηρητικούς, νεοφιλελεύθερους και ακροδεξιούς.
Αν δεν αλλάξει αυτό, τότε τα γεγονότα θα παραμείνουν σχετικά και η αλήθεια σχετικοποιημένη. Η γνώση μπορεί να μας βοηθήσει να αλλάξουμε την πραγματικότητα. [9] Παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει απέναντι στον καταιγισμό ψευδών και ψευδεπίγραφων ειδήσεων, δύναται να επικρατήσει.
* Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του web, social media & community manager του ΕΝΑ, Βαγγέλη Βιτζηλαίου, σε συζήτηση με θέμα: «“Our truth is the intersection of independent lies.” – Politics between alternative facts, fake news, and the desire for authenticity» στο πλαίσιο του Progressive Youth Academy που διοργάνωσε το Ίδρυμα Friedrich Ebert .
[1] Βλ. https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-the-year-2016
[2] Βλ. https://www.bbc.com/news/uk-37995600
[3] McIntyre, Post-Truth, Τhe MIT Press Essential Konowledge Series, London, 2018, p. 124
[4] Βλ. https://www.hoddereducation.co.uk/media/Documents/magazine-extras/Politics%20Review/Pol%20Rev%20Vol%2026%20No%202/Politics_e-review_Oct16.pdf?ext=.pdf
[5] Davies W., The Age of Post-Truth Politics, New York Times, 24 Αυγούστου 2016, διαθέσιμο στο https://www.nytimes.com/2016/08/24/opinion/campaign-stops/the-age-of-post-truth-politics.html
[6] Γεωργίου Θ., Τι σημαίνει «μετα-αλήθεια»;, Εφημερίδα των Συντακτών, 2 Ιανουαρίου 2017
[7] McIntyre, Post-Truth, Τhe MIT Press Essential Konowledge Series, London, 2018, p. 116
[8] ό.π. σ. 123
[9] Hansen & Stahl, The Fallacy of Post-Truth, Jacobin, 14 Δεκεμβρίου 2016, διαθέσιμο στο https://www.jacobinmag.com/2016/12/post-truth-fake-news-trump-clinton-election-russia/
