Ευρώπη: Επιστήμη-Αποσύνθεση της Μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης τον 14 ο αι.

Sharing is caring!

Ευρώπη: Επιστήμη-Αποσύνθεση της Μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης τον 14ο αι.

Αποσύνθεση της Μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης τον 14ο αι.

Το Κοινωνικό πλαίσιο

14^ος αι. περίοδος ανασχηματισμών. Δημογραφική στασιμότητα, πανούκλα, εκατονταετής πόλεμος. Τα ανώτερα αστικά στρώματα συμμάχησαν με τις παραδοσιακές δυνάμεις, ευγενείς και κλήρο και σχηματίζουν πολιτικό μπλοκ που στηρίζει το κατεστημένο. Οι λόγιοι βρέθηκαν στις αυλές και διανοούμενος μεταμορφώνεται σε νέου τύπου λόγιο, τον ουμανιστή αριστοκράτη. Ο λόγιος του Ύστερου μεσαίωνα του 15^ου αι. προδίδει την ίδια τη φύση του και μεταβάλλεται σε ουμανιστή των κλειστών κύκλων.

               Το Διανοητικό πλαίσιο

Ο 14ος αιώνας είναι μια περίοδος ανάπτυξης της φυσικής φιλοσοφίας μακριά από τη φύση, μιας φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη Λογική. 

Κατά τον Όκκαμ, κατεξοχήν εκπρόσωπο του νομιναλισμού του 14^ου αι., δεν μπορούμε να βγάζουμε συμπεράσματα από την εμπειρία και το λόγο σχετικά με ζητήματα που τα υπερβαίνουν (φύση του Θεού, ανθρώπινη ψυχή). 

Κύριο χαρακτηριστικό της νέας περιόδου είναι η άρνηση της ύπαρξης κοινού ερμηνευτικού σχήματος αρμονίας μεταξύ του ανθρώπινου νου και της πραγματικότητας.

Αυτή η αρμονία εκφράζεται με την αξιοποίηση καθολικών εννοιών για την ερμηνεία της πραγματικότητας με όρους καθολικούς, που μπορεί να είναι ουσίες ή μορφές δημιουργημένες από καθολικά γενικά αρχέτυπα ή θεϊκές ιδέες προερχόμενες από τη Θεία Φώτιση ή μέσω αφαίρεσης.      

Γουλιέλμος του Ockham

Από την εποχή του Αυγουστίνου μέχρι τον θάνατο του Ακινάτη, ίσχυε η παραδοχή ότι υπήρχε μια λογική και κατανοητή ερμηνεία του σύμπαντος και μια ανάλυση του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του που θα μπορούσε να ανακαλυφθεί και να είναι η τελική για όλους τους ανθρώπους.

Κατά τον Όκκαμ το σύμπαν ούτε είναι αναγκαίοι ούτε μπορεί να υπαχθεί σε μία ερμηνεία. Μπορεί να είναι εμπειρικά αισθητό αλλά όχι κατανοητό.

Η αποσύνθεση αυτή οδήγησε σε νέες συνάφειες στη Via Moderna, όπου η μέγιστη πρόοδος συντελέστηκε στα μαθηματικά, στη φυσική θεωρία και τη λογική. 

Οι διαφορές της ViaModerna από τη ViaAntigua του 14ου αιώνα, μπορούν να ταξινομηθούν στις ακόλουθες περιοχές.

1. Η πρώτη αφορά τη φύση του γνώσιμου και τις πηγές της γνώσης, τα οποία ο Όκκαμ ταύτισε με ατομικά αντικείμενα που υπάρχουν έξω από τον νου και αποτελούν την μοναδική οντολογική πραγματικότητα, οδηγώντας σε ασυμμετρία ανάμεσα στο εννοιολογικό και στο πραγματικό.

Γενική γνώση υπάρχει, αλλά είναι εφικτή μόνο μέσα από τη γνώση των ατομικών και τελικά αφορά μόνο αυτά.

Κατά συνέπεια τα καθολικά είναι αυτά που μελετώνται σε έναν απόλυτα ατομικό κόσμο. Η μεταφυσική τάξη πρέπει να αντικατασταθεί από τη λογική τάξη και οι καθολικές έννοιες γίνονται αντικείμενο μελέτης στο βαθμό που το νόημά τους εξαρτάται από γραμματικούς τύπους και από το λογικό περιεχόμενο των σχετικών όρων. 

1. Η δεύτερη περιοχή διαφορών ανάμεσα στις δύο θεωρήσεις αφορά θέματα πίστης και γνώσης. Ανεξάρτητα από την παραδοχή ή μη των αντιλήψεων του Όκκαμ και του 14ου αιώνα, οι χριστιανοί πίστευαν στην εγγενή αβεβαιότητα και στο τυχαίο όλων των όντων πλην του Θεού. Οι 2 πλευρές της θεϊκής γνώση οδήγησαν σε αντινομία ανάμεσα στο πραγματικό και το πιθανό σε θέματα γνώσης της φύσης, συνεπώς ο ρόλος της λογικής γίνεται κυρίαρχος στην αναζήτηση αναγκαίων προτάσεων ή αποδείξεων. Κατά τον Νικόλαο της Ωτρεκούρτ βέβαιη γνώση είναι αυτή που δεν μπορεί ταυτόχρονα να επιβεβαιωθεί και να απορριφθεί. Η προσπάθεια ερμηνείας με χρήση γενικών όρων και εννοιών εγκαταλείφθηκε. Η προσπάθεια μελέτης των ατομικών όντων προσαρμόστηκε στην έκφρασή τους μέσω καθολικών λέξεων, αντί της καθολικής φύσης. Έτσι ο 14^ος αι. οδηγείται σε νέους δρόμους έρευνας.  Η έμφαση στη θεολογία δίνεται στο μη φυσικά γνώσιμο και την εξάρτηση από τη Θεία βούληση.
   • Ο 14ος αιώνας οδήγησε, ύστερα από μερικούς αιώνες το άτομο, να γίνει πια κύριο της ατομικότητάς του.
   • Ο Moody στο σημαντικό άρθρο του «Εμπειρισμός και Μεταφυσική στη Μεσαιωνική Φιλοσοφία» (1958) καταλήγει σε δύο συμπεράσματα σχετικά με τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό :
   α) ότι η βασική αντιμεταφυσική τάση της εκκλησίας οδήγησε την τελευταία σε επιτυχημένες εμπειρικές αντιλήψεις, μέσα όμως στο πλαίσιο της σχολαστικής παράδοσης, και β) ότι, οι μεσαιωνικοί θεολόγοι μέσα από την κριτική της ελληνικής και αραβικής φιλοσοφίας μετασχημάτισαν τελικά τη φιλοσοφία από κυρίαρχη κοσμολογική ελληνική αντίληψη σε δραστηριότητα στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έχουν αναλυτικές μορφές φιλοσοφικής αναζήτησης.
   • Η κίνηση ταξινομείται στον Αριστοτέλη ως εξής : εάν η μεταβολή αφορά την ποιότητα της ουσίας έχουμε αλλοίωση, ενώ εάν αφορά την ποσότητά της έχουμε αύξηση ή φθίση και τέλος – εάν αφορά τον τόπο της έχουμε φορά (με τη σημερινή έννοια της κίνησης).
   Ουίλιαμ Όκκαμ Ο Όκκαμ έγινε φραγκισκανός μοναχός σε νεαρή ηλικία και σπούδασε θεολογία στην Οξφόρδη. Ο Όκκαμ έχει ως βασικό αξίωμα της φυσικής του θεωρίας την παραδοχή ότι μόνο απόλυτα πράγματα (resabsolutae) υπάρχουν στη φύση και αυτά είναι δύο ειδών : ουσίες και ποιότητες . Με τον όρο «ποιότητες» εννοεί αυτά που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις, π.χ. μέγεθος, μορφή, βάρος, χρώμα και με τον όρο «ποσότητες», εννοεί την κίνηση τον χρόνο, τα αίτια, τα οποία όμως δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τα αντικείμενα, συνεπώς δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη. Θα αποδείξει πως η μεταβολή δεν είναι κάτι ανεξάρτητο από τα απόλυτα πράγματα. Η διαδικασία μεταβολής δεν είναι ούτε ουσία, ούτε ποιότητα, ούτε ποσότητα. Επίσης, η μετατόπιση είναι το κινητό στις διάφορες θέσεις, Επειδή ο Όκκαμ αρνείται να χρησιμοποιήσει τα μαθηματικά σε συνδυασμό με τις οντότητες για να εξηγήσει την κίνηση, οι θέσεις του είναι κενές από φυσική άποψη. Ενδιαφέρον έχει η διαφοροποίηση των calculatoriαπό τον Όκκαμ. Ενώ ο Όκκαμ ενδιαφερόταν παραδοχή ή μη των αντιλήψεων του Όκκαμ και του 14ου αιώνα, οι χριστιανοί πίστευαν στην εγγενή αβεβαιότητα και στο τυχαίο όλων των όντων πλην του Θεού.
2. Κατά τον Duns Scotus υπάρχουν 2 είδη δυνάμεων του Θεού: Α) Η συνήθης Duns Scotus διατεταγμένη δύναμη (poentiaordinate)που εκφράζεται από τους νόμους για τα επίγεια που έδωσε ο Θεός. Β) Η απόλυτη δύναμη (poentiaabsoluta), ως έκφραση της θεϊκής παντοδυναμίας, με μοναδικό περιορισμό την ύπαρξη λογικών αντιφάσεων. Η poentiaabsoluta του Θεού και η συνακόλουθη τυχαιότητα της Δημιουργίας οδηγούν στην κυριαρχία της εμπειρικής γνώσης, εφόσον η γνώσιμη νοητή τάξη των ουσιών παύει να θεωρείται δυνατή.

Οι 2 πλευρές της θεϊκής γνώση οδήγησαν σε αντινομία ανάμεσα στο πραγματικό και το πιθανό σε θέματα γνώσης της φύσης, συνεπώς ο ρόλος της λογικής γίνεται κυρίαρχος στην αναζήτηση αναγκαίων προτάσεων ή αποδείξεων.

Κατά τον Νικόλαο της Ωτρεκούρτ βέβαιη γνώση είναι αυτή που δεν μπορεί ταυτόχρονα να επιβεβαιωθεί και να απορριφθεί.

Η προσπάθεια ερμηνείας με χρήση γενικών όρων και εννοιών εγκαταλείφθηκε. Η προσπάθεια μελέτης των ατομικών όντων προσαρμόστηκε στην έκφρασή τους μέσω καθολικών λέξεων, αντί της καθολικής φύσης. Έτσι ο 14^ος αι. οδηγείται σε νέους δρόμους έρευνας. 

Η έμφαση στη θεολογία δίνεται στο μη φυσικά γνώσιμο και την εξάρτηση από τη Θεία βούληση.

• Ο 14ος αιώνας οδήγησε, ύστερα από μερικούς αιώνες το άτομο, να γίνει πια κύριο της ατομικότητάς του.
• Ο Moody στο σημαντικό άρθρο του «Εμπειρισμός και Μεταφυσική στη Μεσαιωνική Φιλοσοφία» (1958) καταλήγει σε δύο συμπεράσματα σχετικά με τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό :

α) ότι η βασική αντιμεταφυσική τάση της εκκλησίας οδήγησε την τελευταία σε επιτυχημένες εμπειρικές αντιλήψεις, μέσα όμως στο πλαίσιο της σχολαστικής παράδοσης, και

β) ότι, οι μεσαιωνικοί θεολόγοι μέσα από την κριτική της ελληνικής και αραβικής φιλοσοφίας μετασχημάτισαν τελικά τη φιλοσοφία από κυρίαρχη κοσμολογική ελληνική αντίληψη σε δραστηριότητα στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έχουν αναλυτικές μορφές φιλοσοφικής αναζήτησης.

• Η κίνηση ταξινομείται στον Αριστοτέλη ως εξής : εάν η μεταβολή αφορά την ποιότητα της ουσίας έχουμε αλλοίωση, ενώ εάν αφορά την ποσότητά της έχουμε αύξηση ή φθίση και τέλος – εάν αφορά τον τόπο της έχουμε φορά (με τη σημερινή έννοια της κίνησης).

Ουίλιαμ Όκκαμ

Ο Όκκαμ έγινε φραγκισκανός μοναχός σε νεαρή ηλικία και σπούδασε θεολογία στην Οξφόρδη. Ο Όκκαμ έχει ως βασικό αξίωμα της φυσικής του θεωρίας την παραδοχή ότι μόνο απόλυτα πράγματα (resabsolutae) υπάρχουν στη φύση και αυτά είναι δύο ειδών : ουσίες και ποιότητες .

Με τον όρο «ποιότητες» εννοεί αυτά που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις, π.χ. μέγεθος, μορφή, βάρος, χρώμα και με τον όρο «ποσότητες», εννοεί την κίνηση τον χρόνο, τα αίτια, τα οποία όμως δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τα αντικείμενα, συνεπώς δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη.

Θα αποδείξει πως η μεταβολή δεν είναι κάτι ανεξάρτητο από τα απόλυτα πράγματα. Η διαδικασία μεταβολής δεν είναι ούτε ουσία, ούτε ποιότητα, ούτε ποσότητα.

Επίσης, η μετατόπιση είναι το κινητό στις διάφορες θέσεις,

Επειδή ο Όκκαμ αρνείται να χρησιμοποιήσει τα μαθηματικά σε συνδυασμό με τις οντότητες για να εξηγήσει την κίνηση, οι θέσεις του είναι κενές από φυσική άποψη.

Ενδιαφέρον έχει η διαφοροποίηση των calculatoriαπό τον Όκκαμ. Ενώ ο Όκκαμ ενδιαφερόταν

να αναγάγει οτιδήποτε έχει πραγματική σημασία στα ατομικά πράγματα, ο Heytesbury του Μέρτον θεώρησε ότι πέρα από τα πραγματικά υπάρχουν και οι φυσικομαθηματικές έννοιες: σημείο, γραμμή, επιφάνεια, στιγμή, χρόνος κίνηση και οδηγήθηκε σε νέους υπολογισμούς και νέες ακρίβειες. 

 Ζαν Μπουριντάν

Jean Buridan

Αξιοσημείωτη είναι η αντίληψη του Μπουριντάν για την αριστοτελική έννοια του χώρου και η κριτική του στον ριζοσπάστη φιλόσοφο Νικόλαο της Ωτρεκούρτ.

Ο Μπουριντάν διακρίνει δύο πλευρές στον αριστοτελικό χώρο:

1. τον χώρο με την έννοια του περιβάλλοντος χώρου ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του, και
2. αυτόν ο οποίος δεν κινείται π.χ. ο πύργος της Νοτρ Νταμ (ακίνητος), αντίθετα με τον περιβάλλοντα χώρο – αέρας (κινητός). 

 Νικόλαος της Ώτρεκουρτ

Σπούδασε νομικά και θεολογία στο πανεπιστήμιο του Παρισιού και ήταν οπαδός του Όκκαμ.

Η κεντρική του θέση αφορά τη μη ύπαρξη ορίου στον φιλοσοφικό σκεπτικισμό για την ύπαρξη αντικειμένων τα οποία υπάρχουν έξω από τον νου μας.

Οι απόψεις του δεν ήταν κυρίαρχες στην εποχή του, παρά υπογράμμισαν μέσω της εσωτερικής κριτικής τον απόηχο της σκέψης της εποχής του. 

Νικόλαος Ορέμ

Nicole Oresme

Ο Γάλλος Νικόλαος Ορέμ, μαθητής του Μπουριντάν, σε μια πλευρά του έργου του διατυπώνει την άποψη ότι οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων είτε είναι σύμμετρες μεταξύ τους είτε σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζουν ασυμμετρότητα.

Σύμφωνα με την άποψη αυτή διαχωρίζονται τα μαθηματικά από την αστρονομία της πράξης καθώς τα πρώτα αφορούν ακριβή μεγέθη ενώ η αστρονομία αξιοποιεί μετρήσεις, ώστε να μην είναι δυνατή πλήρης ακρίβεια με τη βοήθεια κανενός πίνακα.

Ο Νικόλαος Ορέμ, ως ένας από τους ευφυέστερους επιστήμονες του 14ου αιώνα δεν υπερβαίνει τα όρια του αριστοτελικού πυρήνα και διατηρεί τον διαχωρισμό μεταξύ υπερσελήνιου – γήινου κόσμου.  

ΠΗΓΕΣ

1. Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
2.       Crombie A.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τ. Α, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφρ. Θ Τσίρη- Ι. Αρζόγλου, Αθήνα 1994.
3.      Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα² 1997.