Τα αστικά πάρκα και η συμβολή τους στην αστική αειφορία
της Λούλας Μαργαρίτη *
Το αστικό και περιαστικό πράσινο αποτελεί μια από τις πολλές μεταβλητές οι οποίες συμμετέχουν στη διαμόρφωση της ποιότητας των ατμοσφαιρικών συνθηκών των πόλεων αλλά επίσης και σε άλλες μορφές και τύπους που συνθέτουν την ποιότητα ζωής του αστικού χώρου.
Αποτελεί επιπλέον δείκτη βιωσιμότητας του αστικού ιστού και βασικό συστατικό της βιωσιμότητας των πόλεων επειδή συνδέεται με τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής του αστικού πληθυσμού. Ιδιαίτερα στις πόλεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλές πυκνότητες δόμησης, η δημιουργία χώρων πρασίνου αποτυπώνεται πολλαπλά στην οικολογική, οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα του αστικού τοπίου.
Το αστικό πράσινο, στις ποικίλες του μορφές, δεν αποτελεί μόνο πνεύμονα ζωής για την πόλη και τους κατοίκους της αλλά ταυτόχρονα το σύνδεσμο του ανθρωπογενούς χώρου με το φυσικό περιβάλλον, την νησίδα επαφής και διάδρασης του ανθρώπου με τη φύση και τις διεργασίες της. Τα πάρκα, ως αστικά τοπία, μπορούν να αποτελέσουν το φυσικό περιβάλλον των αστικών κοινωνιών ενώ διαμορφώνουν και τους όρους και τις προϋποθέσεις για τη χρήση τους από τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες που ζουν και κινούνται στις πόλεις (Γκουμοπούλου, 2007).
Εξίσου σημαντική θεωρείται η συμβολή του στη διαμόρφωση της ψυχολογίας του αστικού πληθυσμού και κατά συνέπεια, βασικός δείκτης της ποιότητας ζωής στις πόλεις είναι η κατά κάτοικο αναλογία πρασίνου. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το επιθυμητό ποσοστό πρασίνου που αναλογεί ανά κάτοικο ορίζεται στο κατώτατο όριο των 9 τ.μ. Οι μεσογειακές πόλεις υστερούν ως προς τις πράσινες επιφάνειες έναντι των αντίστοιχων πόλεων της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, λόγω κυρίως των διαφορών του κλίματος. Ειδικά οι ελληνικές πόλεις και κυρίως η Αθήνα, υστερούν έναντι των υπόλοιπων ευρωπαϊκών πόλεων στην αναλογία διαθέσιμων χώρων πρασίνου. Σύμφωνα με το ΥΠΕΧΩΔΕ (1994), η Αθήνα καταλαμβάνει τη χαμηλότερη θέση στην κατάταξη του πίνακα που ακολουθεί, με 2,55 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο, ποσοστό που απέχει πολύ από την εικόνα που παρουσιάζουν οι άλλες μεγαλουπόλεις της Ευρώπη.
Αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο:
Πόλη m2/κατ.
Αθήνα 2,55
Θεσσαλονίκη 2,73
Παρίσι 8,54
Λονδίνο 9,00
Ρώμη 9,00
Βιέννη 20,00
Βαρσοβία 18,00
Άμστερνταμ 27,00
Χάγη 27,00
Ρότερνταμ 28,00
Βόννη 35,00
Βερολίνο 13,00
Πίνακας: Αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες
Πηγή: ΥΠΕΧΩΔΕ (http://www.minenv.gr)
Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, το επιθυμητό μέγεθος ελεύθερων χώρων ορίζεται σε 8 τ.μ. ανά κάτοικο. Όμως, ο αθηναίος πολίτης, περιορισμένος στα 2,55 τ.μ. πρασίνου που του αναλογούν, αδυνατεί να εξισορροπήσει την αγχωτική ζωή του συγκρινόμενος με τον αντίστοιχο ευρωπαίο ο οποίος εξισορροπεί την αγχωτική καθημερινότητά του με την παροχή χιλιάδων στρεμμάτων ελεύθερων χώρων και πάρκων.
Τα αστικά πάρκα: περιβαλλοντική, κοινωνική, εκπαιδευτική και οικονομική διάσταση
Περιβαλλοντική Διάσταση
Τα αστικά πάρκα και γενικότερα οι υπαίθριοι χώροι και οι χώροι πρασίνου αν και δεν αποτελούν χώρους παρθένας φύσης αλλά απομίμηση της, αναγνωρίζονται σήμερα για την σημαντική και πολυσύνθετη προσφορά τους στην πόλη. Η προσφορά αυτή αναφέρεται στη συμβολή τους αφενός στο φυσικό χώρο και το περιβάλλον και αφετέρου στο κοινωνικό, ψυχολογικό και αισθητικό επίπεδο.
Οι παραπάνω χώροι, με κύριο συστατικό το πράσινο, δημιουργούν δυνατότητες για τη διάχυση της λειτουργίας της φύσης στον ιστό της πόλης και:
- αποτελούν σημαντικούς βιότοπους και το ενδιαίτημα για μια ποικιλία χλωρίδας και πανίδας συμβάλλοντας στην διατήρηση της αστικής βιοποικιλότητας και της άγριας ζωής.
- Αποτελούν χώρους φιλοξενίας και αναπαραγωγής ζωντανών οργανισμών, πτηνών, εντόμων, μικρών θηλαστικών.
- Συγκρατούν τα εδάφη και αποτρέπουν τη διάβρωσή τους μέσω του ριζικού συστήματος της βλάστησης, απορροφούν τα όμβρια ύδατα συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην επαναφόρτιση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα και στη μείωση του κινδύνου πλημμυρών.
- Παράγουν και προσφέρουν οξυγόνο δεσμεύοντας ταυτόχρονα αντίστοιχες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα και σκόνης, λειτουργώντας ως ένα βιολογικό «απορρυπαντικό» ερ-γαστήριο το οποίο εργάζεται ασταμάτητα χωρίς ενεργειακό κόστος για την βελτίωση του μικροκλίματο.
- Απορροφούν τους ρύπους, τα φυλλώματα των δέντρων βελτιώνουν την ποιότητα του αέρα με τη μείωση των αιωρούμενων σωματιδίων και των αερίων όπως το όζον.
- Καταπολεμούν την αιωρούμενη στην ατμόσφαιρα σκόνη η οποία επικάθεται στα φύλλα των δέντρων λόγω της επιβράδυνσης της ταχύτητας του ανέμου και ξεπλένεται με τη βροχή.
- Συμβάλλουν στη μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας δεδομένου ότι τα δέντρα και η βλάστηση δροσίζουν τον αέρα στην πόλη μέσω της σκίασης και της διαδικασίας της εξατμισοδιαπνοής που μπορούν να οδηγήσουν στην μείωση της θερμοκρασίας κατά 1-5ο C.
- Συμβάλλουν στην ελάττωση της ταχύτητας των ανέμων.
- Μειώνουν σημαντικά τα επίπεδα της ηχορύπανσης μέσω των πυκνών συστάδων φυτών και δέντρων.
- Αποτελούν ιδανικούς χώρους για την διαδικασία της ανακύκλωσης των οργανικών καταλοίπων μέσω της λιπασματοποίησης (κομποστοποίησης).
- Τέλος, τα αστικά πάρκα ως οικοσυστήματα αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους δείκτες βιωσιμότητας του αστικού περιβάλλοντος. (Αραβαντινός & Κοσμάκη, 1998 • EU, 2006 • Parks Forum et al., 2008).
Κοινωνική διάσταση
Η συμβολή των αστικών πάρκων στην περιβαλλοντική και αισθητική αναβάθμιση των πόλεων έχει αναγνωρισθεί από τον 19ο αιώνα. Σήμερα όμως, η παραδοσιακή αυτή αντίληψη διευρύνεται και προσδίδει στα πάρκα μια ευρύτερη συνεισφορά στην κοινωνική ζωή των κατοίκων των αστικών κέντρων. Τα αστικά πάρκα επιτρέπουν στους κατοίκους των πόλεων να έρχονται σε επαφή με τη φύση και να αναπτύσσουν κοινωνικούς δεσμούς στην καθημερινή τους ζωή. Ασκούν βαθιά επιρροή στον τρόπο με τον οποίο οι κάτοικοι και οι επισκέπτες μιας πόλης αντιλαμβάνονται την ίδια τη πόλη και κατά συνέπεια, επηρεάζουν την κοινωνική ζωή της. Μελέτες καταδεικνύουν ότι οι χώροι αυτοί:
- Αποτελούν το φυσικό αναζωογονητικό πλαίσιο, την «όαση» σε αντιδιαστολή με το τραχύ, συμπαγές δομημένο περιβάλλον, όπου οι κάτοικοι έχουν την δυνατότητα να δραπετεύσουν από τους πυρετώδεις ρυθμούς, το θόρυβο και το γκρίζο περίγραμμα της πόλης, να αναπνεύσουν καθαρό αέρα και να βιώσουν τα χρώματα, τους ήχους και τις μυρωδιές της φύσης μέσω των αισθήσεων τους.
- Αποτελούν χώρους αναψυχής, παρέχοντας ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, παραδείγματος χάριν ξεκούραση, περισυλλογή, διάβασμα, παιχνίδι.
- Προάγουν την καλή φυσική κατάσταση μέσω αθλητικών δραστηριοτήτων και συμβάλλουν, ως χώροι ηρεμίας και γαλήνης, στην ψυχική υγεία των επισκεπτών.
- Ενισχύουν τους δεσμούς ανάμεσα στα μέλη μιας οικογένειας παρέχοντας ασφαλές περιβάλλον για τα παιδιά και πλαίσιο ευχάριστης και εποικοδομητικής συνεύρεσης με τους γονείς τους.
- Λειτουργούν ως πεδία κοινωνικοποίησης, ενθαρρύνουν την κοινωνική επαφή και υποβοηθούν την κοινωνική συνοχή, επιτρέποντας στους ανθρώπους να εγκαταλείψουν την μοναξιά του σπιτιού τους, ενισχύουν την συνάθροιση και συνύπαρξη σε ένα φιλικό περιβάλλον όπου παρέχονται ευνοϊκές συνθήκες για θετική κοινωνική αλληλεπίδραση και ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων και δεσμών.
- Επιτρέπουν την ανταλλαγή ιδεών μέσω των γνωριμιών και την καλλιέργεια προσωπικών και κοινωνικών αξιών.
- Υποστηρίζουν την ανάπτυξη κοινωνικών δραστηριοτήτων και συμβάλλουν στην καλλιέργεια της κοινωνικής αλληλεγγύης και στην άρση του κοινωνικού αποκλεισμού.
- Συμβάλλουν στην ανάπτυξη της προσωπικής ευθύνης και της κοινωνικής επαγρύπνησης κα οδηγούν σε ανάληψη δράσεων για την ασφάλεια και την διατήρηση τόσο του φυσικού πε-ριβάλλοντος του πάρκου όσο και του δομημένου περιβάλλοντος (Chiesura, 2004 • Walker, 2004 • Worpole & Knox, 2006).
Εκπαιδευτική διάσταση
Δεδομένου ότι, η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού ζει στα μεγάλα αστικά κέντρα, τα πάρκα και οι πράσινοι χώροι μέσα στη πόλη αποτελούν, για ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων και ιδιαίτερα των παιδιών και εφήβων, την πιο οικεία εμπειρία και αλληλεπίδραση με τη φύση (Τibatts, 2002). Αποτελούν καταφύγια άγριας ζωής μέσα σε πυκνοδομημένους αστικούς ιστούς και παράλληλα ένα δυναμικό πεδίο για παροχή εκπαίδευσης και ανάπτυξης ποικίλων δεξιοτήτων (Hale, 1993). Χαρακτηρίζονται ως υπαίθριες τάξεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διδασκαλία μεγάλου εύρους σχολικών μαθημάτων του αναλυτικού προγράμματος ενώ ταυτόχρονα αποτελούν ένα θαυμάσιο σκηνικό για τη διδασκαλία και μη παραδοσιακών μαθημάτων όπως είναι η Εκπαίδευση για την Αειφορία (Kavtaradze, 2006).
Ερευνητικά δεδομένα έχουν καταδείξει ότι βιώματα και εμπειρίες από το περιβάλλον της φύσης κατά την προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία ασκούν σημαντική θετική επίδραση στη συμπεριφορά του ατόμου ως ενήλικα, καλλιεργούν την αίσθηση της αρμονίας με την φύση και συμβάλλουν θετικά στη διαμόρφωση περιβαλλοντικού ήθους ή αειφορικού ήθους, στην ανάπτυξη δηλαδή μιας στάσης του ανθρώπου, η οποία αναγνωρίζει την εγγενή αξία κάθε μορφής ζωής και την ανάγκη της αρμονικής συνύπαρξης όλων των όντων στον πλανήτη. Η φύση, με τον πλούτο των ερεθισμάτων που παρέχει, αποτελεί μέσο ή χώρο διδασκαλίας αλλά ταυτόχρονα και εκπαιδευτικό εργαλείο (Ταμουτσέλη, 1998 • Barlett, 2005) για την απόκτηση γνώσεων και στάσεων σε σχέση με το περιβάλλον. Αποτελεί πεδίο βίωσης συναισθημάτων τα οποία μπορεί να οδηγήσουν σε κίνητρα ανάληψης δράσεων για την προστασία και την ορθή διαχείριση των φυσικών τοπίων. Σύμφωνα με την Καΐλα, συναισθήματα, κίνητρα και γνώσεις ενισχύουν ως ψυχικές λειτουργίες το πράττειν (Καΐλα και συν., 2002: 290).
Τα αστικά πάρκα, ως φυσικό περιβάλλον με την ποικιλία και τον πλούτο των ερεθισμάτων που παρέχουν και απευθύνονται σε όλες τις αισθήσεις, αποτελούν πεδίο βιωματικής μάθησης για τα παιδιά. Οι δυνατότητες για εξερεύνηση, ανακάλυψη, πειραματισμό, απόκτηση γνώσεων για τον κόσμο ο οποίος τα περιβάλλει με τη χρήση του παιχνιδιού ως εργαλείου μάθησης και της ομαδοσυνεργατικής προσέγγισης αποτελούν ισχυρό κίνητρο για αποτελεσματική μάθηση. Συμβάλλουν στην προώθηση της φυσικής άσκησης και στην προαγωγή της υγείας. Προσφέρουν στα παιδιά την ευχέρεια να δημιουργούν το δικό τους προσωπικό χώρο όπου μπορούν να αναγνωρίσουν την ταυτότητά τους ως μέλη μιας κοινότητας και λειτουργούν ως αντίδοτο στην κοινωνική αποξένωση, τη βία και τους βανδαλισμούς (Moore, 2003 • Parks Forum et al., 2008 • Krasny & Tidball, 2009).
Οικονομική διάσταση
Η σύγχρονη αντίληψη αποδίδει στα αστικά πάρκα πολυεπίπεδη λειτουργία. Με τις ποικίλες λειτουργίες τους συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της τοπικής, περιφερειακής και εθνικής οικονομίας μέσα από ένα ευρύ φάσμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Τα πάρκα δημιουργούν ευκαιρίες για επαγγελματική απασχόληση προσφέροντας θέσεις εργασίας σε ειδικούς επιστήμονες οι οποίοι ασχολούνται με την οικολογία και το περιβάλλον. Για την διατήρηση, φύλαξη, προστασία και ορθή διαχείρισή τους απαιτείται η απασχόληση μεγάλου αριθμού εξειδικευμένου προσωπικού. Ως ανοιχτοί υπαίθριοι χώροι προσφέρονται για εκδηλώσεις και ψυχαγωγικές δραστηριότητες οι οποίες μπορούν να αποφέρουν οικονομικά οφέλη. Η παρουσία πρασίνου στα αστικά πάρκα μειώνει τις απαιτήσεις για τη χρήση κλιματιστικών και συνεισφέρει στην εξοικονόμηση ενέργειας και χρημάτων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ένα ώριμο δένδρο, κατά τη διάρκεια της αναπνοής και της διαπνοής, καταναλώνει 230.000 Kcal/ημέρα ενέργεια –θερμοκρασίας, η οποία αντιστοιχεί με 5 κλιματιστικά συνεχούς λειτουργίας (Κασσιός, 2005).
Ακόμη, η παρουσία πρασίνου στις πόλεις αναβαθμίζει το αστικό περιβάλλον καθιστώντας το περισσότερο ελκυστικό με συνεπακόλουθη αύξηση της επισκεψιμότητας της περιοχής και των εσόδων που προκύπτουν από αυτή. Ταυτόχρονα, αυξάνεται η αντικειμενική αξία των ακινήτων που βρίσκονται πλησίον των χώρων πρασίνου. Άλλο ένα έμμεσο οικονομικό πλεονέκτημα από την παρουσία πρασίνου είναι η βελτίωση της υγείας των κατοίκων, αφού μειώνεται η ατμοσφαιρική ρύπανση, ενώ ταυτόχρονα δίνεται και η δυνατότητα άθλησης. Η βελτίωση της υγείας έχει ως συνεπακόλουθο την μείωση των δαπανών νοσηλείας (Parks Forum et al., 2008).
* Η Λούλα Μαργαρίτη είναι εκπαιδευτικός, δημότις Ιλίου και μέλος της δημοτικής κίνησης “Αλληλέγγυα Πόλη”.
