Της Μαρίας Νίκα Η Έρευνα της Ιωάννας Σπηλιοπούλου Όσοι ζούμε και κινούμαστε στην πόλη της Καλαμάτας, τα βλέπουμε σχεδόν καθημερινά. Συνήθως τα προσπερνάμε βιαστικά, χωρίς να τους δώσουμε σημασία. Θα υπάρχουν, όμως, φορές που έτυχε να σταθείτε μπροστά σε κάποιο από αυτά, για να θαυμάσετε το μπαλκόνι με το σιδερένιο περίτεχνο κιγκλίδωμα και τα μαρμάρινα φουρούσια του ή τη ζωγραφισμένη οροφή στο εσωτερικό του, καθώς φαινόταν από το ανοιχτό παράθυρο… Είναι τα διατηρητέα της Καλαμάτας, κτήρια με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, τα οποία παρουσίασε η επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κα Ιωάννα Σπηλιοπούλου, την περασμένη εβδομάδα, σε διάλεξη που έδωσε στη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών της Καλαμάτας. «Εξέτασα την Καλαμάτα, γιατί είναι μια πόλη που απέκτησε τη φυσιογνωμία της κυρίως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, δηλαδή μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και διαδοχικά μέχρι την περίοδο του Μεσοπολέμου» σημειώνει η κα Σπηλιοπούλου, η οποία, έχοντας ως γνωστικό αντικείμενο την Αρχαιογνωσία και Ιστορία του Πολιτισμού, διδάσκει το μάθημα «Ο Νεοκλασικισμός και ο Πολιτισμός της Ελλάδας τον 19ο αιώνα».

Η ιδιαιτερότητα της Καλαμάτας Στη διάλεξη με θέμα την αρχιτεκτονική κληρονομιά της πόλης, η καθηγήτρια παρουσίασε στο κοινό ό,τι διδάσκει και στους φοιτητές της. Πώς από την περίοδο του Καποδίστρια έως και το τέλος της διακυβέρνησης του Όθωνα αναγεννάται η νέα Ελλάδα και πώς ο αθηναϊκός κλασικισμός περνά στην αρχιτεκτονική της περιφέρειας. «Η ιδιαιτερότητα στην Καλαμάτα είναι ότι, ενώ προϋπάρχει η τοπική αρχιτεκτονική παράδοση, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους εμφανίζεται ένας μεταβατικός αρχιτεκτονικός τύπος, που συνδυάζει την προεπαναστατική παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τον κλασικισμό, ο οποίος κρατά μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα». Προκλασικιστικά κτήρια Ως παράδειγμα του μεταβατικού αυτού τύπου η κα Σπηλιοπούλου έδωσε το Μπενάκειο, στο Ιστορικό Κέντρο της Καλαμάτας, όπου στεγάζεται η ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και μέχρι τώρα το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης, το οποίο πρόκειται να μεταφερθεί σύντομα στο ανακατασκευασμένο διπλανό κτήριο της Παλαιάς Δημοτικής Αγοράς. Το Μπενάκειο ανήκει στην κατηγορία των προκλασικιστικών ή πρώιμων κλασικιστικών κτηρίων, επειδή δείχνει τη μετάβαση από την προεπαναστατική παραδοσιακή αρχιτεκτονική στο Νεοκλασικισμό, όπως επίσης το Παλιό Γυμνάσιο Παραλίας, το κτήριο Τσίγκου, στο οποίο στεγάζεται η Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου, και τα κτήρια Κρασσακόπουλου, Φιτσάλου – Κλείδωνα και Λαλέα. Κλασικιστικά Η ομιλήτρια αναφέρθηκε στη συνέχεια στον επόμενο τύπο, τα κλασικιστικά κτήρια ή κτήρια του ώριμου κλασικισμού, τα οποία χρονικά ενδεχομένως και να συμβαδίζουν με το μεταβατικό τύπο κτηρίων που μπορεί να αρχίζει στα 1850 ή λίγο πριν, ενώ παράλληλα, μερικές φορές, κρατά και μέχρι τα 1890. Εδώ αναφέρθηκαν δύο παραδείγματα: τα κτήρια Κατσουλέα και Πλεμματιά – Βογόπουλου. Υστεροκλασικιστικά Επόμενη κατηγορία, τα υστεροκλασικιστικά κτήρια ή κτήρια του όψιμου κλασικισμού. Και αυτά σε γενικές γραμμές ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του αθηναϊκού κλασικισμού. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα ξενοδοχεία «Αχίλλειον» και «Βασιλικόν», το κτήριο του «Λόχου» Παλαιού Στρατοπέδου του 9ου Συντάγματος στο Ανατολικό Κέντρο της πόλης, όπου στεγάζεται η Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου, καθώς και το κτήριο του «Διοικητηρίου» του, όπου στεγάζεται η διοίκηση της Σχολής. Επίσης, η οικία των Εφεσίων, όπου στεγάστηκε για χρόνια το Γαλλικό Ινστιτούτο, που μάλλον πρόκειται να γίνει Διαχρονικό Μουσείο της πόλης της Καλαμάτας. Στα υστεροκλασικιστικά παραδείγματα συγκαταλέγεται και η επονομαζόμενη οικία «Τσίλερ», τρανταχτό παράδειγμα, που σήμερα ανήκει στην οικογένεια Γαϊτανάρου. Το σπίτι έχει καταχωρηθεί ως έργο του διαπρεπούς Σάξονα αρχιτέκτονα και στη μονογραφία της Μάρως Καρδαμίτση – Αδάμη, για τον Ερνέστο Τσίλερ. Άλλα παραδείγματα, τα κτήρια του Δημοτικού Ωδείου Καλαμάτας και Κοτταρόπουλου, καθώς και η Πανταζοπούλειος Λαϊκή Σχολή (Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας), για την ανακατασκευή της οποίας βραβεύθηκαν οι δύο αρχιτέκτονές της, Ιωάννης Λιακατάς και Αναστασία Πεχλιβανίδου – Λιακατά. «Συνδύασαν τη μοντέρνα με την ιστορική αρχιτεκτονική. Κράτησαν τον παλιό πυρήνα του κτηρίου, ο οποίος παρουσιάζει τσιλεριανό απόηχο, και τον ένωσαν με μια νέα κατασκευή που έχει τη μορφή οκταγώνου και στεγάζει στον τελευταίο όροφο τη Λαϊκή Βιβλιοθήκη, μία από τις μεγαλύτερες της ελληνικής περιφέρειας, και στον 4ο την Πινακοθήκη Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης». Εκλεκτικιστικά Το επόμενο ρεύμα ήταν ο εκλεκτικισμός. Εδώ φαίνεται η διαφορά της Καλαμάτας σε σχέση με άλλα μικρότερα ή μεγαλύτερα κέντρα της περιφέρειας. Για παράδειγμα, η Σπάρτη ή η Τρίπολη παρουσιάζουν ένα στείρο νεοκλασικισμό, ακολουθώντας τα ακαδημαϊκά πρότυπα της πρωτεύουσας. Αντίθετα, η οικονομική ανάπτυξη της Καλαμάτας στα τέλη του 19ου – αρχές του 20ού αιώνα, με την αποπεράτωση του λιμανιού, τη σιδηροδρομική σύνδεση με την Αθήνα, την κατασκευή του τροχιόδρομου (τραμ), ενός από τα μεγάλα τεχνικά έργα της εποχής, φέρνει μια πολιτισμική ανάπτυξη, που αποτυπώνεται και στα κτήριά της. Έτσι εμφανίζεται ο εκλεκτικισμός, ρεύμα που έρχεται από την Ιταλία, κυρίως όμως από τη Γαλλία της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, με τους Έλληνες αρχιτέκτονες και πολιτικούς μηχανικούς που έχουν σπουδάσει στο Παρίσι. Το νέο αυτό ρεύμα έχει στοιχεία νεομπαρόκ και νεοαναγεννησιακά. Τα εκλεκτικιστικά κτήρια με επιδράσεις κυρίως από την αναγέννηση, το μανιερισμό και το μπαρόκ, εκπροσωπούνται στην Καλαμάτα σε υψηλό ποσοστό. Πρόκειται για ρεύμα που προϋποθέτει μία πλέον παγιωμένη αστική τάξη, με λεπτά γούστα και προηγμένη κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να επιλέξει αυτού του είδους το ρεύμα, το οποίο είναι πολυσύνθετο. Στον εκλεκτικισμό ανήκει το Δημαρχείο, πρώην οικία Ψάλτη, πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, αλλά και το περίφημο Ζουμπούλειο, που σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Σχολή Χορού. Εκλεκτικιστικά με γοτθικές επιδράσεις Ακολούθησε αναφορά στα εκλεκτικιστικά κτήρια με γοτθικές επιδράσεις. «Η Καλαμάτα είχε πολλά από αυτά», όπως είπε η κα Σπηλιοπούλου. «Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που μου αρέσει πολύ, είναι το κτήριο Κυβέλου, επί των οδών Φαρών και Κρήτης. Τέτοια κτήρια εντοπίζονται κυρίως στη νεόδμητη περιοχή της παραλίας. Κτισμένα γύρω στα 1900 ως εξοχικές κατοικίες με κήπο, εκφράζουν τη ρομαντική διάθεση και την επίδραση του εξωτισμού. Παρουσιάζουν γοτθικά στοιχεία, δηλαδή κυρίως οξυκόρυφα τόξα στη στέψη των παραθύρων ή στη στέγη». Εκλεκτικιστικά με στοιχεία ρουστίκ Η επόμενη αναφορά ήταν στα εκλεκτικιστικά κτήρια με στοιχεία ρουστίκ. Το στοιχείο ρουστίκ εντοπίζεται σε αυτή την περίπτωση κυρίως στην αδρή λιθοδομή που έχουν τα κτήρια στις άκρες της τοιχοδομίας τους. Είναι και αυτά διάσπαρτα στις καινούργιες περιοχές της πόλης. Παραδείγματα αυτού του τύπου, το Λιμεναρχείο και το Τελωνείο στη δυτική παραλία, καθώς και το κτήριο Αναγνωστοπούλου. Αρτ νουβό ή γιούγκεν στυλ Άλλα αρχιτεκτονικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στην Καλαμάτα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, είναι «το γαλλικό αρτ νουβό και η απόκλισή του, το γιούγκεν στυλ, που επιχωριάζει στο γερμανόφωνο χώρο. Είναι το τελευταίο ιστορικό ρεύμα της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, γιατί μετά περνάμε στο μοντερνισμό. Στην Καλαμάτα ένα τέτοιο κτήριο που προσανατολίζεται στην κατεύθυνση της γαλλικής αισθητικής σχολής (αρτ νουβό) βρίσκεται Αριστομένους και Βαλαωρίτου». Κτήρια της εποχής του Μεσοπολέμου Η κα Σπηλιοπούλου έκλεισε το κομμάτι της αρχιτεκτονικής των κτηρίων, με αυτά της περιόδου του Μεσοπολέμου, όπου εμφανίζεται πλέον το μπετόν. Η χρήση οπλισμένου σκυροδέματος είναι το νέο στοιχείο, που προσδιορίζει και τη νέα εποχή, την αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα. Παράδειγμα η Παλαιά Δημοτική Αγορά, στην πλατεία Αγίων Αποστόλων, που ανακατασκευάστηκε σύμφωνα με το προϋπάρχον κτήριο του 1927-1929 και σήμερα στεγάζει το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο, που αναμένεται να εγκαινιαστεί σύντομα. «Το κτήριο, σύμφωνα με δική μου εκτίμηση, ακολουθεί μάλλον με καθυστέρηση πρότυπα των παλαιών δημοτικών αγορών άλλων πόλεων της Ελλάδας, από τις οποίες έχει περάσει ο Τσίλερ. Η Αθήνα, ο Πειραιάς, η Πάτρα, η Ερμούπολη, ο Πύργος απέκτησαν τέτοιες αγορές, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα». Η πολεοδομική εξέλιξη της Καλαμάτας Η καθηγήτρια αναφέρθηκε και στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης. «Παρά το γεγονός ότι η Καλαμάτα αναπτύχθηκε με σχέδιο από τα μέσα στου 19ου αιώνα, η πρώτη επίσημη πολεοδομική παρέμβαση έγινε μόλις το 1905, με την οποία εγκρίθηκε η τροποποίηση του σχεδίου αυτού. Ακολούθησε το ρυθμιστικό σχέδιο πόλης του 1985, έργο που είχε ανατεθεί στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Γρηγόρη Διαμαντόπουλου ήδη από το 1979, από τον τότε δήμαρχο Σταύρο Μπένο». Το σχέδιο αυτό, όπως είπε η κα Σπηλιοπούλου, αποτέλεσε και την προϋπόθεση να διαφυλαχθεί ο ιστορικός πυρήνας της πόλης και εν μέρει η πλούσια αρχιτεκτονική της κληρονομιά, μετά τους σεισμούς του 1986, αποτελούμενη από 300 διατηρητέα κτήρια, εκ των οποίων τα 150 επίσημα κηρυγμένα από το υπουργείο Πολιτισμού και το ΥΠΕΧΩΔΕ. Τον Ιούνιο, μάλιστα, του 1996 απονεμήθηκε στην πόλη το βραβείο της Europa Nostra για τη διάσωση του Ιστορικού της Κέντρου και την αναστήλωση των διατηρητέων κτηρίων της. Η ομιλία της κας Σπηλιοπούλου αποτελεί μέρος μελέτης της, που θα δημοσιευθεί στο συλλογικό τόμο της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών Καλαμάτας με τίτλο «Μεσσηνία. Πορεία μέσα στο χρόνο».